پژوهشی ارجمند در حوزه ادبیات غرب (معرفی کتاب سیر رمانتیسم در اروپا)

۴۸۳ بازدید

سیر رمانتیسم در اروپا، مسعود جعفری، نشر مرکز، چاپ اول :۱۳۷۸

از وقتی که مرحوم علی محمد علی فروغی کتاب سیر حکمت در اروپا را نوشت و منتشر کرد اکنون بیش از نیم قرن می‌گذرد. سیر حکمت را باید نخستین پژوهش سترگی دانست که یک محقق ایرانی، به قصد شناخت و شناساندن بخشی از تفکر غرب، آن هم به زبان فارسی درست و استوار، برای ما ایرانیان به ارمغان آورد. شاید به همین سبب باشد که کتاب سیر حکمت در اروپا، پس از گذشت این همه سال و آمدن خروارها تالیف و ترجمه تازه در باب فلسفه غرب، هنوز هیبت و حشمت خود را حفظ کرده است. از میان آثاری که از آن پس در حوزه مطالعات غربشناسی مستقلا به زبان فارسی تالیف شده کمتر می‌توان کتابی را یافت که تا حدی هموزن سیر حکمت در اروپا باد. کتابهای زمینه جامعه شناسی و فرویدیسم از استاد امیر حسین آریانپور و بخشی از کتاب نقد ادبی استاد عبد الحسین زرین کوب را می‌توان در زمره این آثار معدود بشمار آورد. اگر از این چند کتاب یاد می‌کنم تنها به این سبب نیست که مؤلفانشان با علم و اطلاع کافی از موضوع و با رعایت مبانی پژوهش آثار خود را نوشته اند؛ شیوه بیان و تسلط آنان بر زبان فارسی است که این آثار را رنگ و جلایی دیگر داده و از اقران خود فراتر برده است. تازه ترین کتاب از این دست، به گمان بنده، سیر رمانتیسم در اروپا، تألیف دکتر مسعود جعفری جزی، است.

پس از دوره مشروطه، نخستین و مهم ترین موج ادبی را در کشور ما نسیم ملایم رمانتیسم برانگیخت.

شعر و داستان فارسی در دو دهه نخست این قرن خورشیدی بشدت صبغه رمانتیک یا شبه رمانتیک داشت، و پس از آن هم که بادهای شمالی وزیدن گرفت و تفکر رئالیس سوسیالیستی پا به عرصه نهاد، رمانتیم همچنان به عنوان یکی از جریانهای اصلی در صحنه ادبیات ایران باقی ماند. پس برای شناخت و نقد درست بخش مهمی‌از ادبیات معاصر فارسی لاجرم باید به تحقیق درباره ریشه‌ها و سوابق رمانتیسم در زادگاه اصلی آن، یعنی اروپا، بپردازیم.

تا پیش از انتشار سیر رمانتیسم چندین مقاله و کتاب در این موضوع به فارسی ترجمه یا نوشته شده که آخرین آنها هم اتفاقا ترجمه خود آقای جعفری است (نک. فورست، لیلیان، رمانتیسم، ترجمه مسعود جعفری، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۵)، اما در همه اینها تنها به گوشه‌هایی از نهضت رمانتیسم اشاره شده، و اگر هم کتاب یا مقاله احیانا جامعیت داشته بسی مختصر بوده است و مؤلفان به همه زوایای مطلب نپرداخته اند. لیکن سیر مانتیسم در موضوع خود تابی جامع و کامل است و مولف حق مطلب را به نیکی ادا کرده است. کتاب اگر چه در شانزده فصل تنظیم شده، لیکن مطالب آن را می‌توان به سه بخش کلی تقسیم کرد:

1. بخش تاریخی، که در آن از زمینه‌ها و پیشینه‌های تاریخی رمانتیسم و تحولی که در معنای آن صورت گرفته سخن رفته است؛
2. بخش ناحیه ای، که در آن سیر نهضت رمانتیسم در مناطق مختلف اروپا، و بیش از همه انگلیس و آلمان و فرانسه مورد توجه قرار گرفته؛
3. بخش تحلیلی، که در آن به بررسی این نهضت از جنبه‌های فلسفی، مذهبی، و اجتماعی و سیاسی عنایت شده است.

سیر رمانتیسم، علاوه بر اهمیت ادبیش، از دید جامعه شناختی هم در خور توجه است زیرا نمونه ای عالی است از حرکت خجسته ای که خوشبختانه این روزها در جامعه فرهنگی ما دیده می‌شود و آن کوشش برای شناخت عرصه‌های فسفی و اجتماعی غرب است با تکیه بر منابع مستند و متقن غربی؛ به تعبیر دیگر، نوعی غرب شناسی بسامان که به ما یاری می‌ده تا غرب را بشکلی معقول و عالمانه، به دور از افراط و تفریطی که در نگرش ما نسبت به غرب رایج بوه، بشناسیم و با آن روبرو شویم.

با این که موضوع تحقیق اقتضای آن را داشته است که شیوه بیان مؤلف به سوی نوعی نثر ترجمه ای سوق یابد -ایرادی که در اغلب کارهایی از این دست دیده می‌شود-، خوشبختانه نثر سیر رمانتیسم از این نقیصه تا حد زیادی بر کنار مانده، نثری است مستقل، شفاف، و بدون ابهام که آسان فهمیده می‌شود و خواننده را برای درک مقصود نویسنده به زحمت نمی‌اندازد. ترجمه خوب اقوالی که از منابع فرنگی یا عربی نقل شده نشان می‌دهد که نویسنده مطلب را خوب فهمیده و سپس در قالب عبارات صحیح و ساده فارسی دقیقا ترجمه یا نقل به مضمون کرده است. دقت نظر در پژوهش، غور در منابع و مآخذ مربوط، داوری درست، و سرانجام بیان این همه به زبانی علمی، و در عین حال ساده، که فهم آن برای همگان میسر است از ویژگیهای بارز کتاب است.

بنابراین، سیر رمانتیسم را باید از معدود کتابهایی دانست که در حوزه مطالعات غربی به زبان ما ایرانیها -یعنی فارسی زنده و تندرست، نه فارسی بیمار و«پست مدرن»ترجمه ای- نوشته شده است. انبوه منابعی که در پایان هر فصل آمده، به همراه دقت وسواس گونه مؤلف، خواننده را قانع می‌کند که براستی«سیر رمانتیسم در اروپا»را می‌خواند و با کتابی مواجه نیست که حاصل برداشت ناساز و لایقرء مؤلف از موضوع باشد.

تالیف هر گونه کتابی در حوزه علوم انسانی، و از جمله ادبیات، مستلزم نوعی همدلی مؤلف با موضوع تحقیق است. در علوم طبیعی و تجربی احساس عاطفی محقق درباره موضوع کارش-اگر اصلا چنین احساسی در کار باشد-در قوت و ضعف تحقیق و تألیف او چندان تأثیری ندارد. اما در علوم انسانی چنین نیست؛ در این گونه علوم، محقق باید یک بار از دیدگاه بیرونی، با تکیه بر علم و عقل، و بار دیگر از منظر درونی، با احساس و عاطفه، یا به تعبیر دقیق تر با«همدلی»، به موضوع تحقیق خود بنگرد. کتاب سیر رمانتیسم از این ویژگی نیز برخوردار است. زبان و شیوه دانشگاهی و عالمانه مؤلف خوشبختانه نتوانسته است همدلی او را با موضوع تحقیق پوشیده بدارد.

کتاب سیر رمانتیسم در اروپا می‌تواند سرمشقی باشد برای دیگر محققان ادبی ما که به این مباحث علاقه مندند و می‌خواهند درباره دیگر مکاتب ادبی فرنگ هم که در ادبیات نوین ایران مؤثر بوده است به تحقیق و تألیف بپردازند.

طرح و رنگ جلد کتاب خوب نیست. تصویر زاهدانه و اندوهباری که بر زمینه سرخ روی جلد نقش بسته شاید ما را به یاد گوشه‌هایی از ادبیات رمانتیسم بیندازد، اما به هیچ وجه از مهمترین جنبه این مکتب که همانا ابراز مهر و شور و سبکبالی است نشانی در آن دیده نمی‌شود. از ناشر که معمولا در کتابهایش هماهنگی میان طرح روی جلد و محتوا را رعایت می‌کند انتظار می‌رفت که برای چنین کتابی طرح و زمینه ای مناسب تر را تدارک ببیند. امید آن که این نقیصه در چاپ بعدی کتاب برطرف شود. نکته آخر این که کتاب، با همه تندرستی، باز هم نیازمند ویرایش است تا از آنچه هست بهتر شود و این هم کاری است که امیدوارم مؤلف و ناشر آن را در چاپ بعدی کتاب لحاظ کنند.

به امید روزی که کتابهایی نظیر سیر رمانتیسم در اروپا در حوزه تحقیقات ادبی ما تا بدان حد فزونی یابد که آیندگان برای شمارش آنها به رقمی‌بسیار بیش از شمار انگشتان دو دست نیاز داشته باشند.